Ogród Botaniczny

1783 - W okresie reformy Uniwersytetu przeprowadzonej przez Komisję Edukacji Narodowej założono Ogród Botaniczny wraz z Gabinetem Historii Naturalnej - jako zakłady pomocnicze katedry chemii i historii naturalnej. Ogród powstał w miejscu dawnej posiadłości Czartoryskich, gdzie stał parterowy pałac z ok. 1600 r. wraz z ogrodem o geometrycznym układzie kompozycyjnym, o powierzchni ok. 2,4 ha. W południowej części była sadzawka z przekształconego starorzecza Wisły, zachowana do dzisiejszego dnia. Pierwszym profesorem katedry, a zarazem dyrektorem Ogrodu został Jan Jaśkiewicz (1749-1809), chemik i mineralog.

1786-1787 - Wybudowano dwie pierwsze szklarnie - tropikalną i chłodną, przylegające do pałacu. Kolekcja roślin rozwinęła się w czasach następnego dyrektora, Franciszka Scheidta (1759-1807) - botanika i fizyka. Pod koniec XVIII w. zbiory wzrosły do ok. 3 tys. okazów.

1792 - Po przebudowie pałacu oddano do użytku Obserwatorium Astronomiczne założone przez Jana Śniadeckiego (1756-1830), profesora matematyki i astronomii (po wyprowadzeniu się astronomów budynek uzyskał nazwę Collegium Śniadeckiego UJ - obecnie jest to siedziba Instytutu Botaniki UJ).

1805 - Po utracie niepodległości przez Polskę Uniwersytet znalazł się pod zarządem Austrii. Scheidt ustąpił ze stanowiska, a dyrektorami byli cudzoziemcy: Niemiec Suibert Burchard Schivereck (1742-1806), Austriak Józef August Schultes (1773-1831), Francuz Baltazar Hacquet (1739 lub 1740-1815) oraz Józef August Rhodius (? - ?).

1806 - Ukazał się pierwszy katalog roślin, nasion i okazów zielnikowych Catalogus plantarum zawierający 2158 gatunków, wydany przez Schultesa. Wydawnictwo to, kontynuowane w następnych latach (z przerwami) jako Index seminum utrzymało się do dzisiejszego dnia.

1809  - Po repolonizacji Uniwersytetu dyrektorem został Alojzy Estreicher (1786-1852), który w latach dwudziestych XIX w. stworzył podstawy nowoczesnego rozwoju Ogrodu.

1816  - Powstał dział systematyki roślin wysadzonych według sztucznego systemu Linneusza (w wersji K.L. Willdenowa). W 1837 r. zaczęto wprowadzać naturalny system A.P. de Candollea.

1819-1825  - Przyłączono nowy teren za stawem, dzięki czemu powiększono obszar do ok. 3,6 ha. Estreicher założył tutaj park krajobrazowy w stylu angielskim, którego układ kompozycyjny zachował się do dzisiaj w starej części arboretum.

1826-1827 - Wzniesiona została nowa szklarnia tropikalna, na przeciwko starych oranżerii. Estreicher urządził nowe kolekcje: dział systematyczny, roślin wodnych na stawie wraz z grupą wierzb, alpinarium oraz geograficzne działy roślin w szklarniach. Zbiory obejmowały ok. 4 tys. gatunków i odmian.

1829, 1833 - W wyniku przebudowy pałacowych kordegard powstały dwa pawilony na dziedzińcu od strony wejścia, istniejące do dzisiaj: 1829  - prawy (zachodni), w którym mieści się dzisiaj kancelaria i pracownie oraz lewy (wschodni) pełniący od 1852 funkcję dydaktycznego. Wzniesiono też stylowe ogrodzenie i bramę z herbem Wolnego Miasta Krakowa (1833) według projektu Estreichera. Pełne rozmachu inwestycje zakończyły się w latach trzydziestych, a Ogród podupadł.

1847  - Wyodrębniono katedrę botaniki, z którą odtąd związany był Ogród. Stanowisko dyrektora objął w 1843 r. Ignacy Rafał Czerwiakowski (1808-1882). Głównym ogrodnikiem (inspektorem) został w 1854 r. Józef Warszewicz (1812-1866), podróżnik i zbieracz roślin. Ze swych pionierskich wypraw do Ameryki Środkowej i Południowej przywiózł kilka tysięcy roślin, przyczyniając się do popularyzacji w Europie uprawy storczyków.

1856  - Rozbudowano szklarnie, dzięki czemu powstał ciąg oranżerii łączących się z XVIII-wiecznymi szklarniami przylegającymi do Obserwatorium. Układ ten zachował się częściowo zmieniony do dzisiejszego dnia (kompleks "Victoria"). Staw uzyskał swój obecny kształt, a na jego środku wzniesiono sztuczną wyspę.

1864 - Catalogus plantarum, wydany w 1864 r. zawierał 9470 gatunków i odmian, w tym 3779 szklarniowych. Ogród stał się jednym z bogatszych w Europie. Założono m.in. dział aklimatyzacji roślin oraz nowe alpinarium na końcu arboretum.

1878 - Katedrę botaniki wraz z Ogrodem Botanicznym objął Józef Rostafiński (1850-1928), badacz glonów i śluzowców oraz historyk botaniki. Rozwinął on pracownię botaniczną, w której prowadzono badania z florystyki, systematyki i fitogeografii, a także z nowej w Polsce dziedziny - paleobotaniki. Rostafiński w ciągu następnych kilkunastu lat zlikwidował geometryczną kompozycję najstarszej części Ogrodu i zmienił układ działu systematyki wysadzając rośliny według systemu A. Englera.

1882 - Wybudowano palmiarnię o kubaturze 2152 m3, zbudowaną ze szkła i żelaza, która przetrwała 87 lat - do 1969 r. (obecnie pozostała kamienna podmurówka). Palmiarnia była przez długie lata symbolem świetności krakowskiego Ogrodu. Niestety, pod koniec XIX w. kolekcje roślin zaczęły powoli podupadać.

1901 - Rostafiński odsunął się od kierownictwa z powodu ciągłych konfliktów z ogrodnikiem Gustawem Polem. W ciągu następnych lat obowiązki dyrektora sprawowali: Józef Piotr Brzeziński (1862-1939), jeden z twórców naukowego ogrodnictwa w naszym kraju, Emil Godlewski senior (1847-1930) - pionier polskiej fizjologii roślin, Edward Janczewski (1846-1918) - anatom i systematyk. Niestety, z powodu tymczasowego charakteru dyrekcji nie można było przeprowadzać inwestycji ani remontów.

1907 - Runęła drewniana storczykarnia grzebiąc wiele storczyków z kolekcji Warszewicza.

1912  - W dniu 12 stycznia spaliła się inna drewniana szklarnia wraz zbiorem tropikalnych roślin obrazkowatych przywiezionych przez Warszewicza.

1913 - Powstał Instytut Botaniczny, założony przez nowego dyrektora Mariana Raciborskiego (1863-1917), badacza flory Polski i Jawy. Odtąd dyrektorzy Ogrodu sprawowali jednocześnie kierownictwo Instytutu, a obydwie placówki posiadały wspólną pracownię naukową. Raciborski rozpoczął dzieło odbudowy Ogrodu. Założył alpinarium geograficzne, dział genetyki i zmienności roślin oraz grupę geograficzną roślin krajowych pod "dębem Jagiellońskim".

1917 - Po śmierci Raciborskiego kierownictwo objął Władysław Szafer (1886-1970), mianowany od 1 stycznie 1918 - i sprawował je ponad 30 lat - do 1960 r. (z przerwą wojenną). Jego aktywność naukowa w różnych dziedzinach, głównie geografii roślin i paleobotaniki, prace nad tworzeniem podstaw ochrony przyrody, sprawiły, że stał się jednym z najsławniejszych botaników polskich. W wyniku niestrudzonej działalności profesora Szafera Ogród uzyskał swój dzisiejszy kształt.

1925-1926 - Do najważniejszych zadań należała odbudowa zrujnowanych szklarni. Zorganizowana przez dyrektora szeroka akcja społeczna sprawiła, że plenum Sejmu zatwierdziło dotacje. Dzięki temu po rocznej budowie w maju 1926 r. oddano do użytku system żelbetonowych oranżerii istniejących do dzisiaj w zrekonstruowanej formie jako kompleks szklarniowy Victoria. Podwyższono również o 4 metry palmiarnię. W latach dwudziestych W. Szafer odnowił dział systematyki roślin, które wysadzono według systemu Richarda Wettsteina. Aranżację tę zachowano jako historyczną do dnia dzisiejszego.

1931-1935 - Obszar Ogrodu został powiększony dwukrotnie (do ok. 6 ha) poprzez przyłączenie działek sąsiadujących od strony wschodniej i zachodniej. Nowy dział roślin leczniczych urządzono na parceli zachodniej o powierzchni 1,5 ha. Był to obszar należący do klinik uniwersyteckich i po wygaśnięciu terminu dzierżawy w 1946 r. powrócił do pierwotnych właścicieli.

1933-1937 - Inną pilną inwestycją było zainstalowanie systemu drenażowego w arboretum za stawem, ponieważ wysoki poziom wód gruntowych dawnej terasy Wisły sprawiał od dawna, że w czasie roztopów wiosennych zalegała tam woda.

ok. 1934 - Najstarszą centralną aleję przedłużono w głąb arboretum i wzniesiono na jej końcu drewnianą pergolę wraz z istniejącą do dzisiejszego dnia altaną. Na rozległych wschodnich parcelach powstały w latach trzydziestych grupy geograficzne drzew i krzewów wschodnioazjatyckich i północnoamerykańskich, tworząc dzisiaj rozległy park krajobrazowy. Dalsze plany przerwał wybuch wojny.

1939  - W czasie okupacji Ogród był jedyną czynną placówką Uniwersytetu, ponieważ niemieckie władze utworzyły instytucję mającą w przyszłości łączyć wszystkie zakłady botaniczne Generalnego Gubernatorstwa pod nazwą Botanische Anstalten des Generalgouvernements.

1940  - 16 i 23 VIII - Kilkaset cennych roślin szklarniowych i gruntowych wywieziono do ozdobienia rezydencji gubernatora H. Franka w Krzeszowicach.

1941  - Za odmowę współdziałania z okupantem profesor Szafer został zwolniony ze stanowiska i usunięty z mieszkania służbowego w Ogrodzie. W dniu 10 III 1941 dyrektorem został Niemiec Wilhelm Herter (1884-1958), absolwent Uniwersytetu Berlińskiego, przebywający kilkanaście lat w Urugwaju, gdzie trudnił się zbieraniem roślin. Jego działalność w Krakowie przyniosła mu jak najgorszą opinię miernego uczonego o psychopatycznej osobowości, wrogo nastawionego do Polaków. Do uratowania zbiorów przyczynili się polscy ogrodnicy i asystenci, którzy pozostali na stanowiskach, m.in. Jadwiga Dyakowska, Bogumił Pawłowski, Jan Walas, Bronisław Jaroń. Niestety, ostatni spośród nich  członek Armii Krajowej aresztowany w Ogrodzie w 1941 r. został rozstrzelany w Oświęcimiu. Zespół botaników uczestniczył w tajnym nauczaniu, któremu patronował Władysław Szafer jako rektor Tajnego Uniwersytetu. Od listopada 1941 r. Herter kierował akcją palenia w kotłowniach sprzętów uniwersyteckich należących głównie do Collegium Novum.

1944  - 27 VII  - Wilhelm Herter opuścił potajemnie Kraków. Do czasu wyzwolenia kierownictwo Ogrodu sprawował profesor Bogumił Pawłowski.

1945  - Profesor Szafer powrócił na swoje stanowisko. Ponieważ krakowski Ogród był jedynym, jaki przetrwał wojnę (utracił tylko ok. 1200 gatunków) stał się źródłem roślin dla innych odradzających się polskich ogrodów.

1946-1948  - Mimo trudności finansowych założony został na południowo-wschodnim krańcu dział roślin leczniczych, sponsorowany częściowo przez Okręgową Izbą Aptekarską. Założycielem działu był Wojciech Roeske (1916-2001), późniejszy dyrektor Muzeum Farmacji Akademii Medycznej.

1954  - Na nowych wschodnich terenach wybudowano niską dwuskrzydłową szklarnię holenderską (tzw. Holenderkę), przeznaczoną na zbiory storczyków, czynną do dzisiejszego dnia.

1958  - Wieloletnie starania doprowadziły do przyłączenia dalszych terenów, dzięki czemu w 1958 r. Ogród uzyskał swój obecny obszar ok. 9,6 ha.

1960 - Profesor Szafer przeszedł na emeryturę w 1960 r., ale mieszkał na miejscu i jako przewodniczący Rady Naukowej Ogrodu Botanicznego pełnił znaczącą rolę w ogrodowych sprawach aż do swej śmierci w 1970 r.

1959-1966 - Do największych powojennych inwestycji należała budowa wysokiej palmiarni na południowych działkach wraz z kompleksem oranżerii, którą nazwano Jubileuszową, dla uczczenia jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego obchodzonego w 1964 r. Na przeciwko palmiarni powstało alpinarium ozdobne ze sztucznym stawem i potokiem oraz zagajnik ozdobnych odmian bzu. Na zapleczu stanął budynek gospodarczy.

Po 1960 r. rozdzielono kierownictwo Instytutu i Ogrodu, którego dyrektorzy zmieniali się w ciągu następnego trzynastolecia. Byli to: w latach 1960-1965 Bogumił Pawłowski (1898-1971), systematyk i fitosocjolog, Bronisław Szafran (1897-1968) - badacz mszaków (dyrektor - 1965-1967), Wanda Wróbel-Stermińska (1911-1983) - długoletni adiunkt (zastępca dyrektora - 1967-1970), Jan Walas (1903-1991) - geograf roślin i fitosocjolog (dyrektor - 1970-1973).

1973  - Dyrektorem został Kazimierz Szczepanek (ur. 1931) paleobotanik, badacz flor kopalnych czwartorzędu, który pozostał na stanowisku przez 18 lat. Ogród wymagał gruntownego odnowienia oraz założenia na nowo pracowni naukowej (utraconej po rozdzieleniu stanowisk dyrektorów Ogrodu i Instytutu).

od 1972 r. rozgrywała się batalia o uratowanie przed zniszczeniem tej zasłużonej placówki, powstał bowiem projekt wybudowania teatru muzycznego na północno-wschodnich działkach. Ogród miał utracić wprawdzie tylko 1 ha ze swojej powierzchni, ale ekspertyzy wykazały, że rozpoczęcie budowy obniżyłoby znacznie poziom wód gruntowych, zagrażając egzystencji wszystkich drzew. Mimo protestu dyrektora i wielu przyrodników, projekt zatwierdzono, a budowa miała się rozpocząć w 1974 r.

1974 - We wschodniej części arboretum, w pobliżu malowniczej grupy rododendronów i magnolii, na przeciwko pomnika M. Raciborskiego założona została niewielka sadzawka wraz z fontanną.

1976 - Zorganizowana na szeroką skalę akcja obrony krakowskiego Ogrodu, która odbiła się szerokim echem na łamach prasy, zaowocowała sukcesem. Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów zwróciła się do ministerstwa z postulatem zapewnienia ochrony prawnej wszystkim istniejącym w Polsce ogrodom botanicznym. Historyczną datą stał się dzień 28 V 1976, kiedy krakowski Ogród Botaniczny wpisany został do rejestru zabytków jako cenny obiekt przyrody, historii nauki i kultury. Końcowe słowa dokumentu stwierdzały co następuje:
"Ogród Botaniczny posiada wybitne walory przyrodnicze (dendrologiczne i ekologiczne) oraz wartość historyczną. Jest placówką naukową i dydaktyczną. Jaki taki, zasługuje w pełni na ochronę prawa. Decyzji niniejszej [...] nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Decyzja jest ostateczna".
Podobne dokumenty otrzymały ogrody botaniczne w innych ośrodkach.

1978 - Po wyprowadzeniu się rodziny profesora Szafera z mieszkania na parterze dawnego Obserwatorium Astronomicznego (Collegium Śniadeckiego), Ogród uzyskał nowe pomieszczenia, spośród których 7 przeznaczono na Muzeum, od dawna nie posiadającego stałej siedziby. W następnych latach urządzono magazyn i rozpoczęto prace nad dokumentacją zbiorów. W latach siedemdziesiątych sporządzono również nowoczesną dokumentację żywych kolekcji roślin, w postaci kartoteki gatunków (wcześniej istniały jedynie plany poszczególnych działów wraz ze spisami gatunków).

1980  - Ukończone zostały trwające od dawna prace nad podwyższeniem zimownika stojącego obok budynku Collegium Sniadeckiego, w celu uratowania ponad stuletnich palm, które dotykały liśćmi dachu. W latach osiemdziesiątych wyremontowano przybudówkę Collegium Śniadeckiego od strony wschodniej, gdzie znajdowała się stara drewniana szopa i zniszczone ogrodzenie. Wybudowano też nowe, stylowe ogrodzenie na kamiennej podmurówce.

1983  - W dniach 26-28 V odbyły się uroczystości 200-lecia Ogrodu Botanicznego UJ, połączone z ogólnopolską sesją naukową Rola ogrodów botanicznych w historii badań naukowych i popularyzacji wiedzy botanicznej, w której uczestniczyło ok. 100 osób z różnych ośrodków. Po południu w pierwszym dniu sesji otwarto dla publiczności stałą ekspozycję Muzeum Ogrodu Botanicznego UJ na parterze Collegium, z wejściem od strony Ogrodu.

1987 - Za północnym ogrodzeniem, na przeciwko pawilonu dydaktycznego urządzony został ogródek japoński.

1990-1991 - Przeprowadzono generalny remont prawego (zachodniego) pawilonu ogrodowego, w którym znajduje się m.in. kancelaria, nasionarnia oraz pracownia botaniczna. W 1992 r. uzyskano dwa nowe pomieszczenia na pracownie.

1991 - Obowiązki dyrektora zaczął pełnić Bogdan Zemanek (ur. 1947) mianowany w 1992 r., fitogeograf, badacz m.in. szaty roślinnej Karpat, pozostający na tym stanowisku do dzisiejszego dnia.

1992 - Zainicjowano niedzielne prelekcje dla publiczności połączone z możliwością zwiedzania w sezonie jesienno-zimowym, kiedy Ogród jest zamknięty.

1993 - W szklarni "Jubileuszowej" wymieniono kotły z węglowych na olejowe firmy "Strebel", emitujące do atmosfery mniej zanieczyszczeń. Pod koniec roku oddano do użytku po remoncie szklarnię z basenem w najstarszym kompleksie "Victoria". Szklarnię rekonstruowano z zachowaniem kształtu architektonicznego z 1926 r., zmieniono natomiast konstrukcję z żelbetonowej na metalową, a w 1995 r. zainstalowano ogrzewanie olejowe.

1994  - W szklarni "Holenderce" dokonano wymiany systemu ogrzewania z węglowego na olejowe. W Ogrodzie wyodrębniono jako pracownię naukową Muzeum Botaniczne i Pracownię Historii Botaniki im. J. Dyakowskiej.

1995-26 V - W czasie 50. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego odbyły się
wieczorem w Ogrodzie występy teatru "Stygmator" z cyklu "Poezja i muzyka w ogrodzie", a w szklarni koncert zespołu muzyki dawnej "Academia degli Animosi". Ogród podjął stałą współpracę z tymi zespołami, rozpoczynając w ten sposób promocję kultury, pod hasłem "natura-kultura w Ogrodzie Botanicznym".

1995-1996 - W czasie prac nad rewaloryzacją budynku Collegium Śniadeckiego UJ, (obecną siedzibą Instytutu Botaniki UJ), prowadzonych pod nadzorem Zarządu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Krakowa (1994-2000) dokonano przebudowy i modernizacji magazynów i odnowienia sal ekspozycyjnych Muzeum na parterze Collegium.

1997  - W piwnicach urządzono salę prelekcyjną wraz z magazynem i pokojem przygotowawczym. Ukończono remont tarasu prowadzącego z Muzeum do Ogrodu.

1999-2000 - Duży staw został oczyszczony, a jego brzegi wzmocnione belkowaniem z olchowego drewna. Odnowiono i wysypano ceglanym miałem ścieżkę biegnącą wokół stawu. Dzięki dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na cele edukacyjne zakupiono nowoczesną aparaturę audiowizualną.

2000 - Przeprowadzony został remont kapitalny kaktusiarni w starym kompleksie szklarniowym "Victoria". Przerobiono dach z pięciospadowego na dwuspadowy, ale ogólny kształt bryły szklarni niewiele się zmienił. Dotacja Rady Dzielnicy II Miasta Krakowa umożliwiła odnowienie i utwardzenie nawierzchni głównej alei prowadzącej od budynku Collegium do stawu. W przewiązce palmiarni (w kompleksie szklarni "Jubileuszowej") została urządzona gablota z roślinami owadożernymi. Na wchodnich działkach za szklarnią "Holenderką" założono kolekcję starych odmian róż. W dniach 26-27 czerwca odbyło się ogólnopolskie interdyscyplinarne sympozjum "Przyroda-Nauka-Kultura" z udziałem specjalistów wielu dyscyplin. Sympozjum zaplanowane zostało jako pierwsze z cyklu, który kontynuowany będzie w przyszłości.

2001 - W szklarni "Jubileuszowej" została zmieniona aranżacja kolekcji połączona z urządzeniem ścieżki dydaktycznej, sporządzono też nowe tablice informacyjne. Nad stawem ustawiono ławki zrobione z pni drzew.

2002 - Ukończono rozpoczęty w 2001 r. remont zimownika, którego wnętrze zyskało stylowy wygląd. W miejscu starej ceglanej nawierzchni ułożono podłogę z płytek ceramicznych, zmodernizowano ogrzewanie. Największą inwestycją było wkopanie do głębokiego zagłębienia w ziemi najstarszych, ok. 100-letnich okazów palm, które posadzono w nowych, olbrzymich donicach. Przeprowadzono remont basenu fontanny obok pomnika Raciborskiego.

2003 - Nastąpiła zmiana aranżacji działu genetyki i zmienności roślin, połączona z zastąpieniem ścieżek przez trawniki. Przeprowadzony został remont starej murowanej altany przylegającej do zachodniego muru. W Muzeum w przybudówce z witrażem otwarto nową ekspozycję poświęconą roślinom nagozalążkowym Ogrodu Botanicznego. W dniach 27-28 września odbyła się sesja jubileuszowa 90-lecia Instytutu Botaniki oraz 220-lecia Ogrodu Botanicznego UJ połączona z ogólnopolskim sympozjum pt. "Naukowe szkoły botaniczne w Krakowie - tradycje i nowe zadania".

2004 - W szklarni "Victoria" w pomieszczeniu z basenem została urządzona gablota roślin epifitycznych m.in. storczyków oraz nowa ekspozycja tropikalnych paproci. Szklarnia "Holenderka" wzbogaciła się o ok. 200 gatunków i odmian storczyków, ofiarowanych przez Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego. Rozpoczęto zmianę aranżacji działu systematyki roślin połączoną z zastąpieniem ścieżek przez trawniki.